देशातील सर्व प्रकारच्या नोटा छापण्याचा निर्णय रिझर्व्ह बँकेने घेत असला तरी त्याला केंद्र सरकारचीही संमती गरजेची आहे. नोटेप्रमाणेच त्यावर कोणताही फोटो छापला जाईल, असा निर्णयही रिझर्व्ह बँक आणि केंद्र सरकारच्या संयुक्त समितीने घेतला जातो. रिझर्व्ह बँकेच्या कायद्यात नोटेवर छायाचित्र छापण्याबाबत कायदा करण्यात आला आहे.
चलनी नोटांवर गणपती-लक्ष्मी मातेचे फोटो हवे, केजरीवालांची मोदी सरकारकडे मागणी
काय सांगतो नियम
रिझर्व्ह बँकेने माहितीच्या अधिकारांतर्गत मागवलेल्या माहितीत म्हटले की, आरबीआय कायदा १९३४ च्या कलम २५ अंतर्गत केंद्रीय बँक आणि केंद्र सरकार मिळून नोट आणि त्याच्यावर चित्रे छापण्याचा निर्णय घेते. त्यात काही बदल करायचे असले तरी त्यावर दोघांचे संयुक्त पॅनेल निर्णय घेते. मात्र, नोटेवर चित्र छापण्याचा निर्णय हा नियमांपेक्षा राजकीय हेतूने प्रेरित असून त्यात केंद्र सरकारचाच हस्तक्षेप अधिक आहे.
नोटेवरून गांधीजींचा फोटो काढणे सोपे नाही
भारतीय चलनातून राष्ट्रपिता महात्मा गांधी यांचे चित्र हटवण्याची भाषा करण्याची ही पहिलीच वेळ नाही. यापूर्वी २०१६ मध्ये मोदी सरकारने महात्मा गांधींच्या चित्राच्या जागी डॉ. भीमराव आंबेडकर यांचे चित्र लावण्याचे बोलले होते, मात्र नंतर हा निर्णय पुढे ढकलला.
सोमन आणि विशाल सोडा ‘या’ नोटा पाहा, म्हणाल, कौन हैं ये लोग और कहां से आते हैं?
त्यानंतर जून २०२२ मध्ये देखील आरबीआयने नोटेवर गांधीजींच्या चित्रासह डॉ. भीमराव आंबेडकर आणि डॉ. एपीजे अब्दुल कलाम यांचा वॉटरमार्क लावण्याबाबत बोलले होते. यासाठी आयआयटी दिल्लीलाही डिझाइन तयार करण्यास सांगितले आहे. त्यापूर्वी २०१७ मध्ये स्थापन करण्यात आलेल्या आरबीआयच्या एका समितीने नोटेवर गांधीजींच्या चित्राशिवाय इतर सुरक्षा चिन्हे लावण्याबाबतही बोलले आणि समितीने २०२० मध्ये आपला अहवालही सादर केला आहे.
गांधीजींच्या आधी कोणाचे चित्र होते?
भारतीय नोटांवर गांधीजींचे चित्र छापण्याची प्रक्रिया १९६६ पासून सुरू झाली. यापूर्वी नोटांवर राष्ट्रचिन्ह अशोक स्तंभ छापण्यात आले होते. या चित्राशिवाय रॉयल बेंगाल टायगर्स, आर्यभट्ट सॅटेलाइट, खेती, शालीमार गार्डन अशी चित्रेही नोटेवर छापण्यात आली आहेत. याशिवाय २० रुपयांच्या नोटेवर कोणार्क मंदिर, १००० रुपयांच्या नोटेवर बृहदीश्वर मंदिर आणि ५००० रुपयांच्या नोटेवर गेटवे ऑफ इंडियाचे चित्र छापण्यात आले आहेत.
व्यंगचित्र नाही… गांधीजींचे खरे चित्र
तुम्हाला जाणून आश्चर्य वाटेल की भारतीय चलनावर छापलेला गांधीजींचा फोटो हे पोर्ट्रेट नसून ते राष्ट्रपिता यांचे खरे चित्र आहे. नोटेवर दिसणारे हे चित्र १९४६ मध्ये राष्ट्रपती भवनासमोर घेतले होते, तेव्हा ते व्हाईसरॉयचे निवासस्थान होते. देशातील नाशिक, देवास, म्हैसूर आणि सालबोनी येथे नोटांची छपाई केली जाते. दरम्यान, १०० रुपयांच्या नोटेवर प्रथमच महात्मा गांधींचे चित्र छापण्यात आले आहे.
